مجدالدین رحیمی- در
دوره قاجار رجعت جالب توجهی به تصویرسازی وقایع بر پیکر سنگ و صخره ها
شده است. کتیبه و نقش برجسته فتحعلی شاه قاجار واقع در مجاورت چشمه علی
شهرری علاوه بر حجاری چهره تمام رخ پادشاه و شماری از شاهزادگان، هر یک از
افراد را با کتیبه ویژه خود معرفی کرده است.
همچنین کتیبه‌هایی با
مضامین اشعار عرفانی در بخش بالا و سمت چپ و راست نقش برجسته ایجاد شده
است. متأسفانه بخش‌هایی از این اثر به کلی از بین رفته و مستنداتی نیز
برای بازخوانی بخش های از بین رفته تاکنون به دست نیامده است.
با
توجه به شدت فرسودگی بخشهای مختلف تلاش بر این بوده است تا مستندات
بررسی و بازخوانی با تهیه تصاویر مادون قرمز در شب و تصاویری در زمان تابش
مستقیم نور خورشید و بارندگی از زوایای مختلف اثر انجام شود.
در این
پژوهش با استفاده از نرم افزارهای گرافیکی ویرایش تصاویر همچون فتوشاپ،
فری هند، کورل کتیبه‌ها بازسازی مجازی شده‌اند. سبک خطاطی متون نیز مورد
بررسی قرار گرفته است و روش‌های به کار رفته در فرایند ایجاد این اثر
تاریخی فرهنگی نیز مورد توجه بوده است.
نگاهی کوتاه بر تصویرسازی نقش برجسته چشمه علی
از آنجا که تصویرسازی به عنوان ادبیات مقدماتی بشر به شمار می رود،
بنابراین نیاز به نوشتن، ساده ترین هدف انسان در تصویرسازی‌های اولیه است.
کاربرد تصویر سازی به نسبت رشد کمی و کیفی جوامع بشری و تغییر و تحول عمده
صورت گرفته در زمینه بهره گیری از تکنولوژی نوین رشد چشمگیری پیدا کرده
است.
بررسی آثار مختلف دوره‌های تاریخی روشنگر این واقعیت است که
بیشتر آثار ارائه شده در زمینه نقاشی، حجاری، نقش برجسته و مانند آن جنبه
تصویرسازی داشته‌اند.
در این اثر ارزشمند یک عدد نقش برجسته
مشتمل بر سه بخش و 78 قاب کتیبه وجود دارد. نقش برجسته چشمه علی با هدف
به تصویر کشیدن جلوس شاهی فتحعلی شاه قاجار و معرفی وی و شماری از بزرگان
ایجاد شده است.
در بخش مرکزی، نقش بر تخت سلطنت نشستن پادشاه
(تختی شبیه به تخت طاووس که اکنون نیز موجود است) به تصویر کشیده شده است.
در پیرامون آن نیز 12 تن از بزرگان معرفی شده اند. در سمت چپ نقش برجسته
مرکزی، دوباره فتحعلی شاه قاجار در حالت ایستاده با پرنده‌ای شکاری روی
ساعد راست وی و ندیمه‌ای چتر به دست پشت سر وی دیده می‌شود. در سمت راست
نقش برجسته نیز چهار تن از بزرگان قاجار به تصویر کشیده شده‌اند.
گوشه چشمی بر کتیبه‌های نقش برجسته چشمه علی
با توجه به شدت فرسودگی این کتیبه‌ها روند تحقیق و بازخوانی به صورت
میدانی و بررسی مستقیم انجام شده است. تعداد 78 کتیبه نوشته شده در کادر
مستقل، در این اثر وجود دارد که از نظر سبک حجاری، 70 کتیبه به صورت
قاب‌های تو رفته در دل صخره و متن های برجسته و 8 کتیبه نیز به صورت قاب
های تورفته در دل صخره و متون تو رفته (فقط در محور عمودی شماره 2) هستند.
از این شمار، 60 کتیبه با مضامین شعر و 18 کتیبه نیز به معرفی شخصیت‌هایی
حجاری شده می‌پردازد. موقعیت این کتیبه‌ها مطابق با نقشه شماره یک مشخص
شده است.
44 قاب کتیبه در سه محور افقی A,B,C قرار دارند که محور
های A,B بر فراز اثر و هر یک به ترتیب 22 و 20 قاب کتیبه در خود جای داده
است.
محور C نیز در بخش پائین اثر دو قاب کتیبه مهم را در خود
جای داده است. 16 قاب کتیبه دیگر نیز با مضمون شعر در دو محور عمودی در
سمت چپ و راست نقش برجسته قرار دارد. 18 عدد از کتیبه‌ها نیز در کنار
تصاویر شخصیت‌ها قرار دارد.
کتیبه‌های با مضمون شعر
هر مصرع از اشعار در کادری مشابه و تقریباً به یک اندازه قرار گرفته است.
با توجه به شمار کلمات هر مصرع، نظم و چیدمان کلمات نیز متفاوت شده است.
با توجه به فرسایش به وجود آمده در بخشهای مختلف اثر، هفت قاب کتیبه
بسیار آسیب دیده و متن آنها نیز قابل مطالعه نیست. همچنین 71 قاب کتیبه
که دچار فرسودگی بین 10 تا 40 درصد بوده‌اند به طور کامل بازخوانی شده‌اند
که در ادامه به معرفی آنها پرداخته خواهد شد.
اولین محور افقی کتیبه ها واقع در فراز اثر (محورA)
در این محور 22 قاب کتیبه بر سطحی شیبدار نسبت به سطح نقش برجسته (زاویه
حدوده 5 درجه) ایجاد شده است. بیش از 50 درصد از هفت کتیبه از بین رفته و
متاسفانه متن آن قابل مطالعه نیست، 15 قاب کتیبه بازخوانی شده نیز به شرح
زیر است:
بازخوانی شعر نوشته شده در بالاترین محور افقی از راست به چپ (محورA)
------------------------------ عهد مهد عهد دلارای شاه
------------------------------ ---------------------------------
فتحعلی خان نیا پاک حسن شاه جد شاه جهانسوز آب و آن غم دانای شاه
راد محمد شه آن تاج ده تاج بخش تاج ز شاهان ربود بهر تولای شاه
هست شهنشاه عهد زآنکه بایران زمین ---------------------------------
سال هزار و دویست هشت فزون از چهل بود سی و هشت سال عهد دلارای شاه
تخت گهش ملک ری بر فلکش تاج کی زروی این لخت گشت سنگ تماشای شاه
کرد در آن خاره سنگ کلک عهد سمار صنعت آذر پدید بر حسب رای شاه
-------------------------- -------------------------
------------------------- چشمه بعد از او فتاد اینک در پای شاه
گفت به تاریخ آن صاحب دیوان که کرد نور حق از لوح سنگ جلوه زسیمای شاه
دومین محور افقی کتیبه ها واقع در فراز اثر (محورB)
در این محور 20 قاب کتیبه ایجاد شده است. با وجود فرسودگی شدید بخشهای
مختلف این کتیبه‌ها، بازخوانی تمام کتیبه‌های موجود دراین محور انجام شده
است.
بازخوانی شعر نوشته شده در دومین محور افقی فراز اثر از راست به چپ (محورB)
چون مصور نقش شاهنشه طراز سنگ کرد آفتابش ز آسمان بردست بوس آهنگ کرد
شاه شاهان خان ایران خسرو صاحبقران آنکه چون نوشیروان زنجیر عدل آونگ کرد
قهرمان فتحعلی شه آنکه اندر گیرودار قهر او بر شهریاران ملک گیتی تنگ کرد
ملک گر و ملک بخش آنکو که از نیروی بخت رایض عزمش دمی بشجر صد فرسنگ کرد
از پی تاریخ این صورت شکسته مو زد قسم مانی از چین کی چنین شکلی به روی سنگ کرد
تعالی الله همه روی زمین را رونق از دارا چه در کان گوهر رخشان چه در که صخره صما
سپهر عزم و کوه حرم و آرامی که همواره زمین و آسمان از و خرم و عزمش واله و شیدا
جهان داد و دین فتحعلی شه آنکه از دانش بود فخر فرح در پاک جان آدم و حوا
به میدان فتح بربایی به ایوان نور سبحانی به پیکر جان روحانی بطلعت خواجه بیضا
بهر جا نامی از رویش بروید لاله از سوزی بهر جا کامی از نورش بجوشد چشمه از خارا
محور افقی موجود در پائین اثر (محورC)
در این محور دو قاب کتیبه با شدت فرسودگی بسیار زیاد وجود دارد.
بازخوانی شعر نوشته شده در محور افقی پائین نقش برجسته از راست به چپ
چو موسی خان بعیسا صفت بگرفتی گفتم تجلی کرده نور جاودان از سینه سینا
محور عمودی حاشیه سمت چپ (محور1)
در این محور هشت قاب کتیبه موجود است که با وجود فرسایش شدید بخش های مختلف آن، تمام کتیبه‌های موجود در این محور بازخوانی شده‌اند.
بازخوانی شعر نوشته شده در محور عمودی حاشیه سمت چپ (محور1)
بملک ری که ایمن آرد خواب چشمه کابش روان شاه چو آب خضر لیکن در دل طما
طلب فرمود مهر و آذری بیا و سان کارد زتمثال خدیو این چشمه را مهری جهان آرا
عیان تمثال خاقان شد چو از فرهاد فرهنگی زشه شد نقش خاقان نام آن ایوان چرخ آسا
چو تمثال ملک بر سنگ شد گفتا خرد شادان برآرد از پی تاریخ سال عندلیب آوا
محور عمودی حاشیه سمت راست (محور2 )
در این محور، هشت قاب کتیبه با نحوه نوشتار پائین به بالا وجود دارد که با
وجود بخش های زیاد از بین رفته تمام متن آن بازخوانی شده است.
بازخوانی شعر نوشته شده در محور عمودی حاشیه سمت راست(محور2 )
جلوه گر نقش شه از این صخره صماستی یا که خود آن نور حق وین سینه سیناستی
سینه سیناستی این صخره صما بندان یا مصور نقش دارای ملک سیماستی
آنچه او از طور سینا جلوه گر شد بر کلیم جلوه گر این کوه از نقش شه والاستی
بازخوانی کتیبه‌های مربوط به معرفی شخصیت‌ها
پادشاه و سایر شاهزادگان حجاری شده در نقش برجسته، هریک به وسیله کتیبهای
به خط نستعلیق معرفی شده‌اند. شمار این نوع کتیبه‌ها 18 عدد است که با
وجود فرسودگی شدید، تمامی آنها بازخوانی شده است. اسامی این 18 شخصیت شامل
السلطان فتحعلی شاه قاجار، السلطان فتحعلی شاه قاجار، نواب اشرف والا
نائب السلطنه، نواب حسنعلی میرزا، نواب محمد تقی میرزا، نواب اشرف والا
محمدعلی میرزا، نواب اشرف والا محو، نواب محمدعلی میرزا، نواب حسینعلی
میرزا، نواب اشرف والا محمدولی میرزا، نواب علینقی میرزا، نواب امام ویری
میرزا، نواب کامران میرزا، نواب موچول میرزا، نواب فتحعلی میرزا، نواب
حیدرقلی میرزا، نواب عبدالله میرزا و نواب اشرف والا محمدولی میرزا است.
گشودن رازهای تاریخی از نقش برجسته چشمه علی
با توجه به بررسی‌های میدانی به عمل آمده، مطالعه اسناد موجود و مطابقت
مطالب به دست آمده با وضعیت موجود کتیبه‌ها، این مقاله تدوین و ارائه شده
است. شدت فرسودگی بخش‌هایی از این اثر ارزشمند تاریخی فرهنگی بیش از 60درصد
بوده است.
در این مقاله سعی بر بازخوانی متون با استفاده
مستندات تهیه شده از وضعیت موجود بوده است. صرف نظر از کیفیت ادبی این
اشعار از شخصیت سراینده، حجار و نویسنده آن در این اثر حرفی به میان
نیامده است.
در نخستین محور افقی موجود در فراز اثر قصیده 11 بیتی
در مدح فتحعلی شاه قاجار موجود است. مطالب جالب توجهی در شعر قابل
استخراج است.
در مصرع 11 "سال هزار و دویست هشت فزون از چهل" سال
ایجاد اثر 1248 اعلام شده و مدت زمام داری فتحعلی شاه قاجار نیز در مصرع
12 " بود سی و هشت سال عهد دلارای شاه "38 سال اعلام شده است. همچنین
پایتخت فتحعلی شاه قاجار در مصرع 13 " تخت گهش ملک ری بر فلکش تاج کی" شهر
ری مشخص شده است.
در دومین محور افقی فراز اثر، قصیده‌ای 10 بیتی
در مدح فتحعلی شاه قاجار موجود است که به مدح و تملق پادشاه پرداخته است.
در سمت راست اثر نیز چهار بیت شعر در مدح پادشاه موجود است.
می‌توان مصرع پنجم" عیان تمثال خاقان شد چو از فرهاد فرهنگی" را چنین تعبیر
کرد که تمثال خاقان (همین اثر را به عنوان نقش خاقان معرفی کرده اند)
توسط شخصی به نام فرهاد فرهنگی ایجاد شده است.
در مصرع ششم" زشه شد نقش خاقان نام آن ایوان چرخ آسا" نیز اعلام شده که پادشاه، این نقش برجسته را نقش خاقان نامیده است.
امید است در پژوهش‌های بعدی، تحقیقی گسترده تر در مورد سایر مطالب مرتبط با این اثر تهیه و ارائه شود.